روانشناسی اسلامی

اخیرا در یک وب سایت انگلیسی زبان مقاله ای درباره مشکلات مربوط به سلامت روان در جوامع مسلمان، خوانده ام. اما اگر تعصبات غربی نسبت به جوامع اسلامی را کنار بگذاریم باید بگویم مشکلات مربوط به سلامت روان در هر جامعه ای می تواند وجود داشته و لزوما ربطی به جوامع اسلامی ندارد به خصوص با وجود تاکیدها و فرمایشاتی که جنبه روانشناسی و مثبت دارد.

االبته من محقق در زمینه الهیات اسلامی نیستم، اما در این مقاله قصد داریم در مورد روانشناسی اسلامی و علم نفس صحبت کنیم تا متوجه بسیاری از باورهای غلط در مورد قرآن و سلامت روان بشویم و به ارزش و اهمیت والای قرآن کریم در افزایش کیفیت وضعیت روانی بشر پی ببریم.

روانشناسی اسلامی چیست

علمي است نوين با نگاه واقع بينانه و آرمان گرايانه به دين اسلام و علم روانشناسي بعنوان ابزارهاي رشد و گسترش معرفت، رفتار و اخلاق انساني در جهان امروز و فرداي علمي است؛ با هدف كاربردي ساختن فرامين و دستورات رفتاري اسلام (فقه) و دستورات معرفتي اسلام (عرفان) و دستورات اخلاقي اسلام (صفات) بطوريكه انسان شدن، انسان بودن وانسان ماندن براي همه بشريت آسان،كاربردي و راهبردي شود.

روانشناسی اسلامی، علمی است واقع گرایانه و آرمان گرایانه به دین اسلام و علم روانشناسی. روانشناسی در همه جنبه های اسلامی و فعالیت های دینی وجود دارد اما در قالب معنویات.

اسلام اهمیت زیادی برای سلامت روان و هیجانات انسان قائل است. قرآن را حتی می توان به عنوان راهنمایی برای افرادی که از ناراحتی های احساسی رنج می برند مورد استفاده قرار داد. یکی از اهداف مشخص قرآن این است که کیفیت زندگی مردم را بالا ببرد و به آن معنی ببخشد.

از پیامبر اسلام (ص) سؤال شد، ای رسول خدا، آیا به سراغ درمان و معالجه برویم؟ آن حضرت در جواب فرمود: آری، “ما أنزل الله تعالى من داء إلا و قد أنزل معه دواء…”، خدای متعال هیچ درد و بیماری نفرستاد، مگر آن که برای آن درمانی قرار داد، جز مرگ که درمانی برای آن نیست (الجعفریات، ص 168).

نگرش منفی در روانشناسی اسلامی

اگر یک ویدئوی fMRI از تغییرات عصبی مغزمان تهیه کنیم متوجه می شویم زمانی که لغت “نه” یا هر عبارت منفی را می شنویم، ناگهان هورمون های استرس و انتقال دهنده های عصبی در مغز آزاد می شوند. بلافاصله پس از آزاد شدن این مواد شیمیایی عملکرد عادی مغز، منطق و استدلال ما، پردازش زبان و ارتباطاتمان مختل خواهد شد.

پس به این نتیجه می رسیم که هر چه بیشتر تحت تاثیر زبان و ادبیات منفی قرار بگیریم با آسیب بیشتری رو به رو خواهیم بود. این مسئله حتی می تواند به ساختارهای کلیدی در مغز نیز آسیب برساند که مسئول کنترل حافظه، احساسات و عواطف ما هستند. همچنین این مسئله به نوبه خود می تواند منجر به اختلال در خواب، تغییر اشتها و ناتوانایی در احساس خوشحالی شود.

هر بار که این لغت منفی را می شنویم، این مواد شیمیایی بیشتر در مغزمان آزاد می شود و  اضطراب و تحریک پذیری را افزایش می دهند. این تعریفی است که علوم عصب شناختی بر اساس آن توضیح می دهد چگونه الگوهای تفکر و  زبان منفی می تواند بر سلامت روانی تاثیر بگذارد.

نفس و روانشناسی اسلامی

بیش از هزار سال قبل از به وجود آمدن روانشناسی غربی، زبانِ روان شناختی قرآن، احساسات مخرب و وضعیت های آسیب رسان را به عنوان “نفس اماره” یا “روان بدفرما” توصیف کرده است.

قرآن کریم حتی با راهنمایی های کاربردی خود به بشر کمک می کند بر آشفتگی های درونی که به دلیل نفس اماره ایجاد می شود غلبه کند. با این راهنمایی ها به بشر کمک می کند تا به نفس المطئنه و در نهایت آرامش درونی برسد.

روانشناسی اسلامی یا علم نفس، مطالعه فلسفی ذهن و روان از منظر اسلام است که روانشناسی، علوم اعصاب، فلسفه ذهن، روانپزشکی و ایمونولوژی عصبی – روانی را بررسی می کند. اگرچه با توجه به چند بعدی بودن کلمات زبان عربی ترجمه یک کلمه به یک معنی خاص دشوار است، اما کلمه نفس به طور واضح به روح، روان، قلب و ذهن ما اشاره دارد. نفس برای نشان دادن “خود” یا “من” ما استفاده می شود و مترادف میل و شور جنسی (libido) در نظریه ی فروید است. همچنین نفس در قرآن به بخشی از درون ما گفته می شود که خواسته ها و اشتیاق های ما را در خود جای می دهد.

با نگاهی دقیق به تعریف واژه نفس در قرآن کریم متوجه وضعیت پیچیده “من” یا “خود” می شویم. به عبارت دیگر  مفهوم اسلامی نفس، پیچیدگی درونی ما را نشان می دهد. فروید نیز در اوایل دهه 1900 مفاهیم مشابهی مانند نهاد (id)، خود (ego) و فراخود (super ego) را توضیح داد.

انواع نفس در قرآن کریم

قرآن، “نفس” و یا “من” را به سه صورت توصیف می کند: نفس اماره ((روان بَدفَرما)، نفس لوامه (روان سرزنشگ)  و نفس المطمئنه (روان بی‌گمان). سپس توضیح می دهد چگونه این حالت ها روح و روان ما را هدایت می کنند و به ما می گویند چه کاری انجام دهیم؛ به عبارت دیگر ما را کنترل می کنند و بر ما مسلط هستند. اگر ما نفس اماره داشته باشیم، به این معنی است که تحت کنترل تمایلات نفس هستیم، به آن گوش می دهیم و دستوراتش را اطاعت می کنیم. به عبارت دیگر افسار زندگی ما تحت کنترل تمایلات نفسانی است. این مرحله بخشی از ما را توصیف می کند که نیاز به دارایی های مادی و میل های نفسانی دارد. در روانشناسی فروید به آن “نهاد” (id) می گویند.

مورد بعد نفس لوامه نام دارد. اگر نفس لوامه داشته باشیم نسبت به ضعف ها یا نقص های خود آگاه می شویم. نفس لوامه به ما کمک می کند متوجه  اعمال ناپسند و ضعف های خود بشویم و در آرزوی کمال باشیم. نفس لوامه را می توان وجدان انسان نامید که نزدیک به تعریف فروید از “من” (ego) است.

یکی دیگر از نفس های مهم که در قرآن به آن اشاره شده است، نفس مطمئنه نام دارد. این نفس دلالت بر رضایت و صلح دارد و هیچ خواسته غیر اخلاقی در آن وجود ندارد. این حالتی ایده آل از نفس است که در آن آرامش و آسودگی وجود دارد. نفس مطمئنه مشابه تعریف فروید از فرامن (superego) است.

نفس و سلامت روان

هنگامی که نیازهای احساسی ما برآورده نشوند، نفس الاماره احساسات، افکار و رفتارهای ما را کنترل می کند. قرآن راهنمایی هایی برای یادگیری و تمرین آرامش معرفی کرده است تا تاثیر نفس الاماره را کاهش دهد. وقتی نفس الاماره ما را کنترل کند، افکارمان تحریف می شوند و هرچیزی را به صورت شخصی برداشت می کنیم، در نتیجه همه چیز را منفی می بینیم و باور داریم هیچ راهی برای بهتر شدن اوضاع وجود ندارد.

هنگامی که ذهن آگاه ما، یا نفس لوامه فعال است، از هر چیزی که در مورد احساسات و رفتارمان اشتباه است آگاه خواهیم شد. پس می توانیم تفکر منفی را به چالش بکشیم تا به سمت نفس مطمئنه هدایت شویم. قرآن از روشی به نام الف-لام-میم برای تقویت نفس لوامه و آرامش بیشتر استفاده می کند.

ذهن آگاهی (Mindfulness) یک مفهوم مدرن است که بر آگاهی از وضعیت ذهنی، تمرکز و شادی تأکید دارد. ذهن آگاهی راهی است که به کمک آن می توانیم از خودمان، افکار و احساساتمان آگاه شویم و با وجود نفس و تمایلات بر اساس خودآگاهی نسبت به ذهن رفتار کنیم.

رفتار درمانی شناختی در روانشناسی اسلامی

فرایندی که در بالا توضیح دادم دقیقا شبیه به رویکرد رفتار، درمانی شناختی (cognitive behavior therapy / CBT) است. رفتار درمانی شناختی به ارتباط بین افکار، احساسات و رفتار می پردازد ک هدف آن کاهش افسردگی با تشویق مردم به داشتن شناخت ها و رفتارهای سازگار است.

رفتار درمانی شناختی یک روش روان درمانی با وسیع ترین سطح تحقیق و تجربه است. شواهد قوی در دستورالعمل های بالینی نشان داده که رفتار درمانی شناختی تاثیر شگرفی در درمان بسیاری از اختلالات روان شناختی می باشد. هدف نهایی CBT این است که به مردم بیاموزد چگونه با شناخت نوع تفکر و رفتارشان به خود کمک کنند؛ به این صورت که خود را برای تغییر الگوهای شناختی و رفتاری ناسازگار آماده کنند.

یا همانطور که قرآن کریم می فرماید، برای رسیدن به آرامش باید تفکر منفی را به چالش کشید. در حدیثى از امیر مؤمنان حضرت على (علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «حُسْنُ الظَّنِّ مِنْ اَفْضَلِ الْسَّجایا وَاَجْزَلِ الْعَطایا ؛ حسن ظن از بهترین صفات انسانى و پربارترین مواهب الهى است» (غررالحکم، حدیث 4834).

کلام آخر

این ها فقط چند نکته کوتاه هستند که نشان می دهند قرآن چگونه اهمیت سلامت روانی جامعه را برجسته می داند. اگر  بخواهیم یک جامعه ی رو به پیشرفت داشته باشیم و لکه هایی که بر سلامت روانی آشکار شده اند را حذف کنیم، ابتدا باید تعصب بیجا را کنار بگذاریم و نفرت از جهان را از بین ببریم. باید جایی را فراهم کنیم که مردم در آن بدون ترس زندگی کنند و عشق و انسانیت را به عنوان یک هدف مشترک در جامعه و به مردم تزریق کنیم.

نوشته ی شاهین زند محقق و پژوهشگر.

نوین بینش یک سایت پیچیده و یا دائره المعارف خسته کننده نیست بلکه مرجعی است که  به شما کمک می کند هر گونه اطلاعاتی را به صورت خلاصه، مختصر و مفید بدست آورید. نوین بینش بزرگترین  مرجع در مورد روانشناسی عشق و ازدواج در بین سایت های فارسی زبان می باشد. برای اطمینان بیشتر از این موضوع به بخش روانشناسی عشق مراجعه کنید. برای اطلاع از آخرین مطالب سایت نوین بینش در کانال تلگرام ما عضو شوید: عضویت در کانال نوین بینش

آیا می خواهید بیشتر بدانید؟

معجزه روانشناسی قرآن كريم

دلایل کاهش اعتقادات دینی

راه های رسیدن به آرامش ذهنی

چرا فکر می کنیم دعاهایمان مستجاب نمی شود

نقش مذهب در زندگی انسان